Op vrijdag 4 april presenteerden de vier teams ieder hun voorstel. In de zaal, temidden van de tentoonstelling, waren stedenbouwkundigen en wethouders van de drie gemeenten aanwezig. ‘Wat de architecten hier in de afgelopen drie dagen neergezet hebben, is echt heel indrukwekkend’, zegt Ton van Beek van BLASt. Aan de voorstellen ligt het idee ten grondslag dat we meer woningen moeten realiseren in de regio én dat we verschillende functies meer met elkaar moeten mengen, vult Alexandra Sonnemans van CAST aan. De focus daarbij lag tijdens deze workshop niet zozeer op de grote steden, maar juist op de wat kleinere kernen in Brabant.

Tijdens deze driedaagse kwamen meerdere beleidsmedewerkers, stedenbouwkundigen van gemeenten en wethouders langs om de plannen te bekijken en van feedback te voorzien. Peter-Paul Stoof, strateeg ruimtelijke ontwikkeling bij de gemeente Etten-Leur, zag tijdens de eerste dagen hoe de plannen voor het stationsgebied vorm kregen. Maaike Clijsen, senior beleidsmedewerker bij de gemeente Waalwijk, werd meegenomen in de ‘pixel-aanpak’ van Zanddonk-Noord. Hun collega’s mochten op de laatste dag de afgeronde plannen van commentaar voorzien.

Etten-Leur: Bouwen op het politiebureau

De ontwerpers van Etten-Leur trappen af. Het ontwerpteam van Informal Practice, Riccardo Bettini, Francesco Conti, Sarah Gjergo en Edoardo Quattrucci, won Europan17 met een plan voor een transformatie van het winkelcentrum. Tijdens deze driedaagse focusten ze vooral op het opwaarderen van het Etten-Leurse stationsgebied en het gebied tussen het station en de binnenstad – iets waar ze met hun Europan-ontwerp al op stuurden, en nu op voort mogen bouwen. Met enkele slimme interventies wil het team vooral voorkomen dat Etten-Leur ruimtelijk verrommelt. ‘Heel veel mensen komen met de trein aan en gaan meteen naar het winkelcentrum toe, terwijl er in de tussenliggende straten en pleinen ook veel leven is dat niet per se meteen zichtbaar is.’

Het team ontwikkelde een stedelijke strategie gebaseerd op drie principes: ontharden, verdichten en her-activeren. Onderdeel van die strategie is een mobiliteitsconcept waarmee ze voorstellen de gebieden tussen het station en het winkelcentrum binnen vijftien jaar zoveel mogelijk autovrij te maken. Binnen dit deel van de stad reizen mensen dan vooral met hoogwaardig OV, zoals een shuttlebus, per fiets en te voet. ‘Die gebieden linken we niet alleen aan elkaar doordat we daar fietsers en voetgangers de ruimte geven, maar ook door de voetgangersgebieden te verrijken met verschillende soorten groen. We zien dat er in het park al een hoge dichtheid aan groene ruimte is: dat willen we graag doortrekken.’

Parkeren op maaiveld verdwijnt in een nog te bouwen parkeergarage bij het station, die als mobiliteitshub gaat functioneren. Daar kun je niet alleen je auto parkeren, maar ook je fiets, en overstappen op bijvoorbeeld deelmobiliteit. ‘In de plinten in het gebied moeten sociale functies komen, zoals een café of een fietsenwinkel. Misschien kunnen er bovenop het politiestation nog vierkante meters worden gerealiseerd.’ Allemaal maatregelen om de openbare ruimte vrij te houden voor gemeenschappelijk gebruik.

De mobiliteitshub wordt op zo’n manier gebouwd, dat die op termijn zelfs tot woningen getransformeerd kan worden. Andere gebouwen in de omgeving worden niet gesloopt, maar juist gerenoveerd en getransformeerd. De gemeente Etten-Leur heeft een kwart van de grond in het gebied in bezit, dus met goed overleg met partners kan een deel van deze plannen zomaar werkelijkheid worden.

Hoe kijkt wethouder Jean-Pierre Schouw naar de ontwerpen? ‘Heel interessant’, zegt hij. ‘Onze grootste wens is om een connectie voor voetgangers tussen het station en het winkelcentrum te hebben. Er is nu alleen overdag en in de weekenden leven, ’s avonds niet. Dit plan brengt opties ter tafel waar we nog niet aan hebben gedacht’, zegt hij. Zijn collega waardeert dat de architecten ook woningbouw in het gebied voorstellen. ‘Er is een vrees dat grote ontwikkelaars die de sociale functies in het gebied verwaarlozen, maar jullie tonen aan dat sociale functies en woningen best gecombineerd kunnen worden.’

Dongen: Kansen voor het kanaal

Het ontwerpteam dat in Waalwijk Europan17 won met een idee om beide kanten van de snelweg met elkaar te verbinden, maakte tijdens deze workshop een uitstapje naar Dongen. Daar keken Quim Olea Fernández (quim olea estudi d'arquitectura) en Mireia Martín Salvanyà (Més arquitectura) juist hoe ze het dorp en het kanaal meer met elkaar in verbinding konden brengen. ‘Ten noorden van het kanaal liggen het grootste deel van het dorp en een defensiecomplex, ten zuiden van het kanaal ligt een bedrijventerrein. Je kunt niet heel makkelijk bij het water komen. Op het bedrijventerrein zijn veel terreinen afgesloten voor publiek, dus dat nodigt ook niet uit tot bezoeken.’

De ontwerpers keken naar kaarten van vroeger om te kunnen beoordelen hoe Dongen door de jaren heen gegroeid is: van een nederzetting rondom rivier de Donge met veel groen eromheen, naar een groeiende kern waarbij een kanaal en extra doorgaande wegen worden aangelegd. ‘Het groen dat er was, is er deels nog steeds, maar het is veel minder zichtbaar en veel minder met elkaar verbonden. De gemeente wil graag meer ruimte voor fietsers en voetgangers en we stellen dan ook een autoluw gebied voor.’ Dat betekent dat passanten Dongen niet meer in hoeven en dat enkel bewoners nog van de centrale straten gebruik kunnen maken.

Er zijn bestaande gebouwen op het terrein dat tegen het kanaal aanligt die de potentie hebben getransformeerd te worden. Als het defensiecomplex wordt gesloten biedt dat ook kansen voor uitbreiding. Nu is 37.000 vierkante meter bebouwd, in de plannen van de ontwerpers wordt dat 87.000 vierkante meter: dat levert ongeveer 800 woningen extra op. ‘De mensen die hier komen wonen geven we letterlijk de ruimte om elkaar te ontmoeten door ook plekken onbebouwd te laten. Dat schept ook kansen voor picknickgebieden en volkstuinen. Bij het kanaal zien we een haven voor de pleziervaart voor ons, om het kanaal meer bij het dorp te betrekken.’

Connie Gorissen, beleidsadviseur Ruimtelijk Domein bij de gemeente Dongen, vindt het voorstel van de ontwerpers inspirerend. ‘We hebben eerder al besproken dat Dongen met de rug tegen het kanaal aan ligt en we vragen ons al een tijd af hoe we het dorp en het kanaal meer met elkaar kunnen verbinden. Dit laat wel zien dat het mogelijk is. De groene gebieden in Dongen zijn met dit plan veel minder geïsoleerd en dat getuigt van visie.’ Een idee voor een transformatie van de drukke Oude Baan kan ook op applaus rekenen. ‘Dat nodigt ons in elk geval uit om na te denken wat we met die weg willen doen’, denkt wethouder Annemarie van Eenennaam.

De berekeningen van het team tonen aan dat er naast woningen ook nog ruimte is voor het toevoegen van nieuwe voorzieningen, zoals bijvoorbeeld een theater, werkplekken, klaslokalen en multifunctionele ruimtes. Dat biedt perspectief, zeker voor een gemeente zoals Dongen. ‘De levendigheid van kleinere kernen kan met zulke plannen echt versterkt worden’, denkt stedenbouwkundige van de gemeente Tilburg Marco Visser.

Zanddonk-Noord: Pixels met programma

Het team dat tijdens Europan17 aan ’t Zoet in Breda werkte en special mention werd, bestond uit Maria Vittoria Tesei en Flavio Martella, van m2ft architects. Zij keken nu naar de wijk Zanddonk-Noord: een compleet gemixte wijk midden in Waalwijk, met een duidelijk afgekaderd gebied voor bedrijven. ‘Qua mobiliteit denken we dat bestaande verbindingen te verbeteren zijn en dat we een nieuwe route van noord naar zuid kunnen aanleggen. Momenteel is er een kruising die een beetje wordt geblokkeerd: als je die openmaakt, kun je veel beter een verbinding met de rest van de stad maken’, licht Martella toe.

De gemeente heeft twee stukken grond in beheer die het eerst ontwikkeld kunnen worden. ‘Later in het proces kunnen sommige bedrijven misschien worden verplaatst naar het noorden van het gebied, zodat er ruimte vrij komt voor woningen en kleine ondernemingen. Daarvoor hanteren de ontwerpers een aanpak met ‘pixels’: gekleurde blokken maken inzichtelijk hoe het gebied waarin vooral bedrijven zitten kan worden omgetoverd in een hele gevarieerde wijk waar gewoond en gewerkt wordt, maar waar ook culturele en sociale functies zijn.

‘Het is geen definitief plan, maar een strategie om te laten zien hoe je op een zo klein mogelijke schaal functies kunt toevoegen’, vertelt een van de ontwerpers. De enige voorwaarden voor dit plan zijn dat er minsten vijf procent van het ontwerp openbare ruimte moet blijven en dat er minstens een kwart van de ruimte besteed moet worden aan huisvesting. ‘En er blijft een deel van de grond beschikbaar voor de productie die er nu zit. Het liefst vlakbij de snelweg, zodat vrachtwagens niet het hele gebied door hoeven te rijden.'

In dit plan komen er 500 tot 800 woningen bij. Koren op de molen van wethouder Ad de Jong. ‘Dit kan echt een kans zijn. Natuurlijk is dit niet in twee of vijf jaar ineens aangepakt, maar dit plan zet wel een stip op de horizon. Wat me aan dit plan aanspreekt is dat jullie bewust zijn dat Zanddonk meerdere functies heeft en dat jullie die niet allemaal aan de kant gooien, maar dat jullie juist kiezen voor kwaliteit. Heel knap dat jullie dit in praktisch één dag voor elkaar hebben gekregen.’ Stedenbouwkundig ontwerper van Waalwijk Sander Boon vindt dat de pixel-aanpak een organische transformatie van het gebied veel makkelijker voorstelbaar maakt.

Het lint als huiskamer

Het laatste voorstel gaat over Sprang-Capelle en komt van een team dat tijdens Europan17 special mention werd vanwege de transformatie van de wijk Schorsmolen in Breda. Het team, bestaande uit Stefano Agliati, Mathias Gorz en Ganesh Babu Ramaiah Perumalsamy, zag al snel dat Sprang-Capelle anders is dan veel andere dorpen. Het is in principe een langgerekt lint is waar verschillende kleinere kernen deel van uitmaken. Ooit was het een heel efficiënt productielandschap, nu is het dorp een ratjetoe van verschillende functies en zijn er verschillende uitbreidingswijken die geen connectie meer met het lint hebben.

De ontwerpers signaleren dat het lint best uniform is. Het lint is een drager in het landschap waarlangs vooral wat oudere huizen staan. ‘In theorie zouden de eigenaren van de percelen veel vrijheid moeten hebben over hoe ze hun perceel inrichten, maar als je naar het bestemmingsplan kijkt zie je dat er bijna geen beweegruimte is. Daarom stellen we een flexibel plan voor het lint voor met een aantal sleutelprincipes. Het is hoe dan ook belangrijk te beseffen dat transformatie nodig is, maar dat je tegelijkertijd het kenmerkende van het lint kunt behouden.’

Het team wil de kwaliteit van de straat behouden, maar wil wel dat er in de gebieden achter de woningen nieuwe gebouwen kunnen verrijzen. ‘Als je twee extra huizen op je perceel wil plaatsen, moet daar wel iets gemeenschappelijks voor terug komen’, stellen de architecten voor. ‘Dat kan een publiek toegankelijk pad zijn dat de natuur in loopt. We zouden graag zien dat er meer nieuwe fiets- en wandelroutes komen om de verbinding met het open landschap te kunnen maken.’

Als er meer bewoners naar Sprang-Capelle komen, levert dat ook meer verkeer op. Daar kan op worden geacteerd door de parkeernorm niet per huis te laten gelden, maar per persoon. ‘Als er meer huizen verrijzen, moeten we denken aan vormen van autodelen, bijvoorbeeld. Dat doen we om te voorkomen dat het lint overspoeld wordt met verkeer, zoals nu op sommige momenten van de dag ook al het geval is.’

De gemeente moet ook nadenken of er in Sprang-Capelle overal functies gemixt moeten blijven. Zo ja, dan zou dat betekenen dat zowel Sprang, Capelle als Vrijhoeve een eigen centrum doorontwikkelt. Een andere optie is dat het hele lint zich als een centrum gaat gedragen en dat de verschillen tussen de losse kernen kleiner worden. Bij die laatste optie zouden er meer gemeenschappelijke voorzieningen op willekeurige plekken kunnen worden gerealiseerd, bij die eerste optie juist niet. ‘Hoe dan ook stellen we voor meer met fietsstraten te gaan werken, waar zwaar verkeer niet is toegestaan.’

Is het hele lint een centrum, dan zien de ontwerpers kansen voor 60 tot 100 nieuwe woningen in Sprang-Capelle, in lijn met de woonopgave van Waalwijk. Blijft de gemeente bij een benadering per kern, dan kunnen het al gauw 100 tot 300 nieuwe woningen zijn. Hoe dan ook moet die groei zich voortzetten op de achterterreinen van de al bestaande erven. De ontwerpers doen daar meerdere voorstellen voor. Van individuele oplossingen, zoals een woning voor een familielid op het achterterrein, tot gemeenschappelijke oplossingen, waarbij wonen en ondernemen op hetzelfde kavel ruimte krijgen.

Wethouder Ad de Jong, die zelf in Sprang-Capelle woont, ziet wel iets in de aanpak van het hele lint als huiskamer, zoals de ontwerpers hun concept noemen. ‘Goed om te zien dat jullie niet alleen op de bedrijven focussen, maar op het lint als geheel. Ik weet niet of sterkere groei nodig is, maar inwoners vinden het al interessant om te zien dat er iets mogelijk is en dat er beweegruimte is. Volgens het bestemmingsplan is er inderdaad weinig mogelijk, maar nu de boeren steeds vaker naar buiten het dorp gaan, zie ik wel kansen voor Sprang-Capelle.’

Stedenbouwkundige bij de gemeente Tilburg Onno van der Heijden vindt het hoe dan ook relevant om na te denken over de transformatie van het lint. ‘Het lint is niet statisch: het verandert voortdurend. Als we het beschermen zoals het nu is, weten we in elk geval zeker dat het niet gaat bruisen. Het is goed om een dorp zoals Sprang-Capelle met de tijd te transformeren’, voegt Stefano Agliati toe.

Het is overduidelijk dat de jonge architecten met hun ontwerpen de gevestigde macht hebben uitgedaagd om op een andere manier naar hun opgaven te kijken. Dat nodigt in elk geval uit om het programma na de zomer voort te zetten en andere uitdagingen en locaties in de schijnwerpers te zetten, op zoek naar nog meer nieuwe verbindingen.